In Memoriam Jan Potharst

Foto: Historische verenigingDie Goude

Onlangs bereikte ons het droevige bericht dat oud-wethouder Jan Potharst is overleden.

Jan had een goed waterhart. Als wethouder heeft hij in de jaren ’90 een grote bijdrage geleverd om van Gouda weer een Waterstad te maken. Daarvoor pakte hij het door betrokken inwoners gemaakte rapport Gouda Havenstad uit 1987 met beide handen aan.

Dankzij Jan is ook zelling Veerstalblok onbebouwd gebleven. Dat is het natuurgebied/rietland in de Hollandsche IJssel tegenover de binnenstad direct ten westen van GOUDasfalt.

Zicht op de binnenstad vanaf de zelling Veerstalblok

Gouda ~sterk~ aan de IJssel staat op de schouders van de initiatiefnemers voor Gouda Havenstad. Daarom zeggen ook wij: Jan, bedankt!

Rondje om de Motte

De Goudse Motte rond 1150

In oud-Hollandse watersteden als Delft en Leiden kun je rondjes varen in en om de binnenstad. Binnenkort ook in Gouda?

Uit: Het bestuursakkoord 2022 – 2026: We investeren in een aantrekkelijke binnenstad voor onze inwoners, bezoekers en toeristen. De kansen die waterrecreatie biedt voor Gouda, waaronder het historische water in de binnenstad en de vaarverbinding met Reeuwijk, grijpen we aan. Daarom doen we een bijdrage aan het Waterfonds.

Voor het historische water van de binnenstad diende zich onlangs zo’n kans aan door de voormalige slotgracht om de Goudse Motte weer bevaarbaar te maken.

Ligging van de Motte op de natuurlijke afzettingen van de Gouwe en de Ouwe Gouwe (Boringen ArcheoMedia 2013)

Rond de Motte, de eerste versterkt burcht van Gouda die gebouwd werd tussen 1200 en 1300, was een brede cirkelvormige gracht gesitueerd. De heropening in 2008 van de onderdoorgang in de Dubbele Buurt (voormalige ING-bank), maakte de Mottegracht aan de noordzijde langs Achter de Kerk en Spieringstraat weer bevaarbaar voor kano’s en sups (stand up paddling). Ook kleine boten zoals de speciaal voor de intieme-vaarroute ontwikkelde Goudse Schouw ‘Jan Contant’ kunnen daar varen met wel acht passagiers aan boord. (Zie foto). De gemeente Gouda ondersteunde het initiatief van Reederij de IJsel om dit type Goudse rondvaartboot te ontwikkelen door 60% van de kosten op zich te nemen. 

Jan Contant bij het museumcafe

De zuidzijde van de Mottegracht is niet meer bevaarbaar. Dit deel van de Mottegracht loopt onder Museum Gouda door en achter de bebouwing aan de Molenwerf langs waarna het onder de kegelbaan van Sociëteit De Réunie door weer aansluit op de gracht van de Spieringstraat achter het Willem Vroesenhuis. 

De motte nabij kegelbaan de reünie

In het verleden is versleten beschoeiing hier niet hersteld of vervangen maar is er herhaaldelijk voor gekozen om beschoeiing voor beschoeiing te plaatsen. Daardoor is de breedte van de Mottegracht plaatselijk afgenomen van oorspronkelijk 3 meter naar 1,50 meter. Het bestuur van Sociëteit De Réunie neemt nu het voortouw en biedt de gemeente aan bij het onderhoud aan de kades bij de Kegelbaan, het verbreden van de mottegracht onder de kegelbaan door te willen faciliteren.

Alle andere aan de Mottegracht grenzende eigenaren hebben aangegeven dat verbreding ook voor hen bespreekbaar is. De reacties variëren daarbij van ronduit enthousiast tot het mogelijk wel willen overdragen van een strook grond aan de gemeente voor de verbreding van de gracht, in ruil voor een nieuwe beschoeiing. Alle neuzen staan dus in de goede richting.

Vernauwing van de Motte nabij de Molenwerf

De gracht om de Motte is een van de oudste watergangen van Gouda. Hoe fantastisch zou het zijn als hier binnen afzienbare tijd weer gevaren kan worden. Na het afsluiten van de Haventoegang in 1953 en daarna nog vele andere grachten, zou dit het weer het eerste vaarrondje van onze prachtige Waterstad Gouda kunnen zijn.

Op termijn zijn ook andere vaarrondes mogelijk zoals een rondje Rijn-IJssel tussen Gouda en Bodegraven. Of de Intieme Vaarroute, die voert over de kleinere waterwegen ten oosten van de vaarroute over de Haven en Gouwe, over de Zeugstraat. (Het Rondje om de Motte maakt onderdeel uit van die Intieme Vaarroute.) En door aanleg van de Havensluis komt een route in het verschiet vanaf de Hollandsche IJssel via Haven en Gouda tot aan Bolwerk en dan via Turfsingel en Mallegatsluis weer terug naar de rivier. Stukje bij beetje komt de realisatie van al deze routes telkens weer binnen handbereik.

Maar soms komt de realisatie ook weer verder weg te liggen. Zo is het besluit om een peilverlaging te realiseren in de Turfmarkt- en Zeugstraatgracht een stap achteruit. Het is de bedoeling om voor de realisatie van dat compartiment met een lager waterpeil een dam aan te leggen in de Turfmarktgracht. Die dam sluit de verbinding van de gracht met de Gouwe af. Pas als de overkluizing Achter de Waag en de Sint Antheunisbrug vernieuwd moeten worden, is het plan om in de dam een sluis aan te leggen. De planning van de gemeente is om dat in 2036 aan te vatten. Het onbevaarbaar maken van de Turfmarkt tot 2036 vinden wij een slechte zaak.

De peilverlaging speelt gelukkig geen rol voor de bevaarbaarheid van het Rondje rond de Motte. De door de gemeenteraad ingestelde denktank Waterfonds, bestaande uit de Wateralliantie Gouda, de Samenwerkende Binnenstadondernemers Gouda (SBG) en het Watersportverbond, adviseert college en raad dan ook om deze unieke kans te benutten door het Rondje om de Motte te onderzoeken op financiële en technische consequenties en zo mogelijk tot uitvoering te brengen. 

Waar komt de naam Donkere Sluis vandaan en sinds wanneer is die in zwang?

Het antwoord op de tweede vraag: al sinds de dertiende eeuw, volgens het boek ‘Geschiedenis van Gouda’ dat Historische Vereniging Die Goude heeft uitgegeven naar aanleiding van de viering van 750 jaar stadsrechten in 2022. Volgens onze bescheiden mening klopt het niet dat de sluis toen al donker was en daarom zo heette. Neem nu die weergaloos mooie impressie van Gouda in 1353, gemaakt door Paul Becx en te vinden op pagina  32 en 33 van datzelfde boek. Hieronder ziet u een uitsnede van de afbeelding. (De gele plaatsaanduidingen zijn van onze hand.)

De balkenconstructie met jukken was helemaal niet zo donker. En dat weten we omdat dit type sluis er nog steeds ligt langs de Rotte. Zie hieronder de foto’s van het Boterdorps Verlaat en het Bleiswijkse Verlaat.

Het boterdorps Verlaat
Het Bleiswijkse Verlaat

De hefdeuren die dit type sluis oorspronkelijk kende, zijn in het Boterdorps en Bleiswijkse verlaat mettertijd vervangen door puntdeuren; twee deuren die tegen het hoge water in onder een punt tegen elkaar aansloten. Het wiel waarmee de hefdeur werd opgehesen is bij het Bleiswijkse Verlaat wel behouden gebleven.

Ook in Gouda zijn na 1600 de hefdeuren en de houten sluiswanden van de toen nog niet zo donkere sluis vervangen door puntdeuren en gemetselde sluiswanden. Dat bood tevens een goede fundering om een brug over de sluis heen te leggen. 

Op de stadskaart van Bleau van 1649 ligt er al een brug over de Donkere Sluis die op de kaart nog gewoon ‘De Sluys’ heet. Na die tijd is de naam Donkere Sluis waarschijnlijk  in de volksmond ontstaan want als de sluisdeuren aan beide zijden gesloten waren  werd het echt donker in de sluis waar de brug in de volle breedte overheen lag.

Kaart van Bleau

Kaart van Bleau 1649

Van zeker 1649 tot 1935 heeft over ‘De Sluys’ oftewel de Donkere Sluis, een brug gelegen, die later de naam Sint Jansbrug kreeg.

In de korte periode van 1860 tot 1935 dat de vaarroute door de binnenstad een staandemastroute was en alle bruggen geopend konden worden, was de Sint Jansbrug een draaibrug.

Die brug was minder breed dan zijn voorganger en dat maakt de Donkere Sluis, vooral als de brug open stond, al weer een stuk minder donker tijdens het schutten.

Vóór 1860 waren staande masten ongewenst op de vaarroute over de Gouwe achter Gouda. Zo’n mast nodigde immers uit tot zeilen, wat nadelig was voor de capaciteit van de vaarroute. Schepen werden toen voortgetrokken  met touwen vanaf de kant, het zogenaamde jagen over jaagpaden. De staande masten werden tussen 1250 en 1860 met de Stadskraan (zie kaart van Bleau 1649) uit het schip gehesen en liggend meegevoerd. 

In 1935 is de huidige Sint Jansbrug gebouwd. Het is nu een vaste brug die ligt vóór de Donkere Sluis. Daardoor ligt de sluis vandaag de dag in het volle zonlicht. Desalniettemin bleef de naam Donkere Sluis bestaan. Op de foto hieronder worden de heipalen voor de fundering van de nieuwe Sint Jansbrug geheid. De oude Sint Jansbrug die over de Donkere sluis lag, is zichtbaar op de achtergrond.

Tenslotte nog een mooi plaatje van de voorganger van de huidige Sint Jansbrug met daaronder de gesloten sluisdeuren.